Ա. Այվազյանի այս զեկուցումը կարդացվել է 2008 թ. հոկտեմբերի 9-ին Մաշտոցի անվան Մատենադարանում՝ հիմնադիր տնօրեն Լևոն Խաչիկյանի 90-ամյա տարելիցին նվիրված Միջազգային գիտական նստաշրջանին։

«Կարմելիտների ժամանակագրությունը»
որպես Հայոց պատմության աղբյուր
(17-18-րդ դարեր) [1]

Արմեն Այվազյան

1939 թվականին Լոնդոնում լույս տեսավ «Կարմելիտների ժամանակագրությունը Պարսկաստանում և պապական առաքելությունը 17-18-րդ դարերում»[2] երկհատորանոց աշխատությունը, որի հենքը կազմում են Վատիկանի արխիվներից քաղված փաստաթղթերը:
1607 թվականին Սպահանում հաստատվեցին բոկոտն կարմելիտների կաթոլիկ միաբանության քարոզիչները [3] : Հետագայում նրանք աստիճանաբար ընդլայնեցին իրենց գործունեության ոլորտը և մի շարք նոր հենակետեր ստեղծեցին Մերձավոր և Միջին Արևելքում. 1615-ին` Թաթայում, 1620-ին`Գոայում, 1623-ին` Շիրազում և Բասրայում, 1628-ին` Դիույում, 1679-ին` Նոր Ջուղայում (փակվել է 1752-ին), 1688-ին` Բենդեր-Աբբասում, 1712-ին` Համադանում, 1731-ին` Բաղդադում, 1754-ին Խարք կղզու վրա: 18-րդ դարի կեսերին կարմելիտները գործում էին նաև Մարդինում, Մոսուլում և Դիարբեքիրում: Իրանում գտնվող կարմելիտների գրեթե բոլոր առաքելությունները փակվեցին 18-րդ դարի կեսերին` Նադիրի մահվանը հետևած անիշխանության տարիներին: Իրանում հանդես գալով որպես պապի մշտական ներկայացուցիչներ, կարմելիտները աշխույժ թղթակցություն էին վարում Հռոմի հետ:
Պապական կուրիայի նրանց առջև դրած հիմնական խնդիրներն էին.

ա) Քարոզչական (միսիոներական) գործունեության ծավալումը` հայերին, հակոբիկյաններին, նեստորականներին, մահմեդականներին և այլ կրոններին ու դավանանքներին պատկանող զանգվածները կաթոլիկացնելու նպատակով:
բ) Հռոմի և նրան դաշնակից մի շարք եվրոպական պետությունների շահերի պաշտպանությունը պարսկական արքունիկում:
գ) Գործունեություն, որը մերօրյա եզրույթով կարելի է կոչել «հետախուզության տեղեկատվական աշխատանք», այն է` տեղեկատվության ձեռքբերում Մերձավոր և Միջին Արևելքի պետությունների` հիմնականում Իրանի և Օսմանյան Թուրքիայի փոխհարաբերությունների, ներքին իրադրության, պետական գործիչների, տնտեսական ու ռազմական կարողությունների, այդ տարածաշրջանոմ տարբեր եվրոպական պետությունների տարած քաղաքականության մասին:

Այս «Ժամանակագրությունն» արժեքավոր նյութեր է պարունակում Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրների (հատկապես` Իրանի) 17-18-րդ դարերի քաղաքական, սոցիալ-տնտեսական ու մշակութային կյանքի վերաբերյալ: Կարմելիտների զեկուցագրերում արծարծվող պատմական փաստերի զգալի մասն անմիջականորեն վերաբերում է հայոց պատմության ուսումնասիրության ու լուսաբանման համար կարևոր նշանակություն ունեցող մի շարք խնդիրների, որոնցից են, մասնավորապես.
1. Հայկական և հռոմեական եկեղեցիների կապերն ու փոխհարաբերույթունները, այդ թվում`
ա) հայերին կաթոլիկացնելու փորձերը,
բ) պարսկական վերաբերմունքը Հռոմի նման քաղաքականությանը,
գ) հայ ազատագրական լեգենդն ու կաթոլիկ քարոզիչները:
2. Թուրք-պարսկական պատերազմները և Հայաստանի ու հարակից շրջանների կացությունը:
3. Շահ Աբբաս Ա-ի կազմակերպած հայերի բռնագաղթը 1604-1618 թվականներին։
4. Ջալալիների խռովությունները Թուրքիայում։
5. Հայերի ազգային-կրոնական հալածանքները Պարսկաստանում և Հայաստանում։
6. Հայերի տարաբնակեցումը 17-18-րդ դարերում:
7. Նոր Ջուղայի, Պարսկաստանի այլ շրջանների հայության վիճակը 17-18-րդ դարերում։
8. Հայ վաճառականության առևտրատնտեսական կապերը Եվրոպայի հետ։
9. Պարսկական պետությունը 17-18-րդ դարերում`
ա) շահի արքունիքը և կառավարման համակարգը,
բ) վարչաքաղաքական միավորները,
գ) տնտեսությունը և առևտուրը,
դ) զինված ուժերը և այլ հարցեր։
10. Եվրոպական մի շարք պետությունների և Պարսկաստանի միջև հակաթուրքական կոալիցիա ստեղծելու խնդիրը։
11. Անդրկովկասի, Պարսկաստանի, Մերձավոր Արևելքի մի շարք քաղաքների առևտրատնտեսական կյանքը, էթնիկական կազմը, զանազան այլ հարցեր:

Հայ պատմաբաններն օգտագործել են «Կարմելիտների ժամանակագրության» մեջ զետեղված նյութերի միայն չնչին մասը: Այդ գործին մեծապես կնպաստեր գրքի հայերեն թարգմանությունը: Հաշվի առնելով, որ վերը նշված պատմագիտական խնդիրները գրքի մեջ միահյուսված են և իրարախառն՝ նպատակահարմար կլիներ «Ժամանակագրության» երկու հատորն էլ (ընդհանուր առմամբ՝ մոտ 1400 էջ) թարգմանել ամբողջությամբ:

* * *

Այսօր կուզեի անդրադառնալ «Կարմելիտների ժամանակագրության» մեջ գրանցված պատմական մի փոքր դրվագի, որը, կարծում եմ, այժմեական հնչեղություն ունի և վերաբերում է հայկական ինքնության հարցին։
1680 թ. Բասրայում (քաղաք մերօրյա Իրաքի հարավում) կարմելիտները մեծ ջանքեր են գործադրում տեղի մեկուսի հայկական համայնքը կաթոլիկացնելու ուղղությամբ և զգալի հաջողության հասնում։ Սակայն 1680 թ. հուլիսին Բասրա է ժամանում Առաքել անունով մի հայ քահանա, որն ամբողջությամբ խախտում է նրանց ծրագրերը։ Հռոմ առաքված հերթական զեկուցագրերից մեկում կարմելիտներն այս մասին գրում են.

«Նա երբեք չէր ընդունում կաթոլիկ հավատի ճշմարտացիությունը, իսկ երբ չէր կարողանում առարկել [մեր բերած] փաստարկներին, ընդհատում էր [բանավեճն]՝ ասելով, թե ինքը չի ցանկանում լքել իր նախապապերի տեսակետները ու, եթե այդ տեսակետների պատճառով իր նախապապերը գնացել են դժոխք, ապա ինքն էլ է ցանկանում նրանց հետ միասին դժոխք գնալ»։
[Nor would he ever acknowledge the truth of the Catholic Faith and, when he could not answer arguments, he ended by saying that he was unwilling to desert the opinions held by his forefathers, and that, if on account of such opinions his forefathers went to hell, he also wanted to go to hell with them.] [4]

Այսպիսով՝ գրում են կարմելիտները, շատ հայեր, որ ընկել էին իրենց ազդեցության տակ՝ «այդ հերետիկոս քահանայի աշխատանքի արդյունքում զատվեցին» և վերադարձան Հայ եկեղեցու հովանու ներքո [5] ։
Փոքր-ինչ շեղվելով, ընդմիջենք, որ մեկ ուրիշ՝ 1609 թ. գրված զեկուցագրի մեջ էլ կարմելիտները բողոքում են, թե «հայերը… [Հռոմի] պապին ուշադրության են արժանացնում միայն այն ժամանակ, երբ ցանկանում են… մի ինչ-որ ժամանակավոր օգուտ ստանալ» [“the Armenians… take no account of the Pope unless it be to get…temporal benefit.”] [6] ։ Այս դրվագում խոսքը վերաբերում է հայերի քաղաքական, մշակութային և գիտակրթական այն նախաձեռնություններին, որոնց իրականացման համար նրանք փորձում էին Հռոմից աջակցություն ստանալ։
Վերադառնալով Առաքել քահանայի հետ կապված պատմությանը, նկատենք, որ կարմելիտները նրան համարում էին մի անուս շարքային հոգևորական։ Սակայն Առաքել քահանայի պատասխանը կարմելիտներին ցույց է տալիս, որ վերջինս որոշակի պատրաստվածություն ուներ աստվածաբանական վեճ վարելու գործում։ Բանն այն է, որ նա, փաստորեն, բառացիորեն կրկնել է տակավին 13-րդ դարում Սյունյաց մետրոպոլիտ Ստեփանոս Օրբելյանի դաջած հատու գաղափարական բանաձևումը. «Եւ ընդէ՞ր է երկայնել մեզ զբանս. հաւան եմք մեք ընդ մեր հարսն ի դժոխս իջանել, եւ ոչ ընդ Հոռոմոց յերկինս ելանել» [7]։
Գործ ունենք երկու խիստ ուշագրավ փաստի հետ։ Նախ՝ այս, փաստացիորեն, աշխարհիկ, նույնիսկ ազգայնական (հայրենասիրական ենթաիմաստով) կարգախոսի հեղինակը ոչ այլ ոք է, քան հայ բարձրագույն կղերի ներկայացուցիչը՝ Սյունյաց հռչակավոր առաջնորդը։ Սա փաստում է հայ հոգևորականության ազգային շահերին նվիրված լինելը և դրանք զուտ դավանաբանական խնդիրներից վեր դասելը [8]։
Մյուս կարևոր հանգամանքն այն է, որ այս կարգախոսը, դարերի փորձությանը դիմանալով, անցել-հասել էր մինչև 17-րդ դարի վերջ՝ ինքնին նպաստելով հայերի ինքնագիտակցությունը զգոն և արթուն պահելուն։
Տեղին կլինի նաև վերհիշել, որ դեռևս խորհրդային տարիներին, երբ Հայ եկեղեցու ազգային դերակատարության մասին խոսելը, մեղմ ասած, չէր ողջունվում, ակադ. Լևոն Խաչիկյանը, մեջբերելով Ստեփանոս Օրբելյանի վերոհիշյալ բանաձևումը (չվարանելով նաև այն «դիպուկ» ու «գեղեցիկ» գնահատել) ու նկատի ունենալով հայադավանությունն, ընդգծում էր, որ «դարերով սրբագործված ազգային ավանդություններն ինքնին՝ գաղափարական հզոր ազդակ են ժողովրդի ինքնագիտակցության և գոյատևման համար» [9]։
Այսօր, երբ մեզանում պետական ու ոչ-պետական մակարդակներում տեղի-անտեղի ընդգծվում է «եվրոպական արժեքներին» հասնելու ձգտումը, իսկ ազգային արժեքները հաճախ թերագնահատվում են, ժամանակն է մասնագիտորեն վերաքննել ու վերահաստատել հայոց լեզվի, մշակույթի և հավատի անանց դերն ու նշանակությունը հայկական ինքնության պահպանման և ամրապնդման գործում [10]։

Արմեն Այվազյան,
քաղ. գիտ. դոկտոր
Մատենադարանի ավագ գիտաշխատող

———————————-

1. Զեկուցումը կարդացվել է 2008 թ. հոկտեմբերի 9-ին Մաշտոցի անվան Մատենադարանում՝ հիմնադիր տնօրեն Լևոն Խաչիկյանի 90-ամյա տարելիցին նվիրված Միջազգային գիտական նստաշրջանին։
2. [Anonymous] A Chronicle of the Carmelites in Persia and the Papal Mission of the XVIIth and XVIIIth Centuries. Vol I-II (London: Eyre & Spottiswoode, 1939.
3. Կարմելիտները կաթոլիկ չորս մուրացիկ միաբանություններից մեկն են (մյուս երեքն են` դոմինիկյանները, ավգուստինյանները և ֆրանցիսկյանները): Միաբանությունն այդպես է կոչվում Պաղեստինում գտնվող Կարմել (Կարմիլ) լեռնագագաթի անունով, որտեղ XII երկրորդ կեսին հիմնվել է նրանց առաջին մենաստանը: XVI դարում միաբանությունը կիսվել է երկու մասի. 1593թ. պապական հրամանով ճանաչվում է ավելի խիստ կանոնադրություն ունեցող բոկոտն կարմելիտների առանձին միաբանությունը: 1876 թ. այդ երկու միմյանցից անկախ կազմակերպությունները վերամիավորվում են` կազմելով ժամանակակից կարմելիտների միասնական միաբանությունը: «Ժամանակագրության» նյութերը վերաբերում են միայն բոկոտն կարմելիտների գործունեությանը:
4. A Chronicle of the Carmelites in Persia, op. cit., Vol. II, pp. 1166-7.
5. “So our [Armenian] Christians were greatly perturbed and divided: for many persevered steadfast in the Faith, but others fell away at the persuasion of the schismatic priest…”` նույն տեղում։
6. A Chronicle of the Carmelites in Persia, op. cit., Vol. I, p. 165.
7. Ստեփաննոս Օրբելեան, Պատմութիւն նահանգին Սիսական. Թիֆլիս, 1910, էջ 459։
8. Հայ եկեղեցու հայրենասիրական գաղափարախոսության տարրերի քննությունը տե՜ս Ա. Այվազյան, Հայոց եկեղեցին XVIII դարի հայ ազատագրական շարժման քառուղիներում։ Երևան, 2003, էջ 121-146։
9. Լևոն Խաչիկյան. «Արտազի հայկական իշխանությունը և Ծործորի դպրոցը». – Բանբեր Մատենադարանի, 1973, No. 11, էջ 146։
10. Այս առումով խիստ զարմանալի և լիովին անընդունելի են ՀՀ նախագահ Ս. Սարգսյանի՝ 2008թ. սեպտեմբերի 24-ի ելույթում «հայկական նոր ինքնության» ձևավորման մասին արված հետևյալ դիտարկումները. «Հայի ինքնությունը… պետք է հրաժարվի լեզվական, կրոնական, մշակութային… տարանջատումներից։ Անգլիախոս, թուրքախոս, ռուսախոս կամ հայախոս հայը, առաքելական, կաթոլիկ, բողոքական կամ մահմեդական հայը… պարզապես հայ է» («Հայաստանը մի պետություն է առանց սփյուռքի եւ բոլորովին այլ պետություն՝ սփյուռքով». – Հայաստանի Հանրապետություն, 26 սեպտեմբերի 2008)։

Comments RSS